Ironia

 

Sposób wypowiadania się, oparty na zamierzonej niezgodności, najczęściej przeciwieństwie, dwóch poziomów wypowiedzi: dosłownego i ukrytego, np. w zdaniu Jaka piękna pogoda wypowiedzianym w trakcie ulewy. W rozumieniu potocznym ironię utożsamia się z zawoalowaną kpiną, złośliwością, wyśmiewaniem, dystansem. Wyróżnia się również postawę ironiczną, charakteryzującą się dystansem, spokojem, rozwagą w ocenie, brakiem zaangażowania, oziębłością emocjonalną.

Z stgr.. εἰρωνεία eironeia – udawanie głupszego, oszukiwanie, zachowywanie się w sposób chytry i plebejski (w czasach starożytnych określenie pejoratywne). Łac. ilussio,dissimulatio. Interpretacja ironii zmieniała się wielokrotnie w ciągu dziejów; terminem tym określano m.in. mówienie nie wprost, chwalenie poprzez naganę (i na odwrót), wyśmiewanie, udawanie, satyrę.

 

Funkcje ironii

• wykpienie poglądów, postępowania, postawy, cech przeciwnika (funkcja satyryczna);
• wzmocnienie myśli, argumentu;
• urozmaicenie wywodu;
• okazanie dystansu wobec zjawisk, osób – również wobec samego siebie (autoironia);
• zacieśnienie więzi z grupą, zjednanie sobie publiczności.

 

Sygnały ironii

Sygnałami ironii werbalnej są głównie intonacja i mimika; w odczytywaniu ironii tekstowej odbiorca kieruje się przede wszystkim kontekstem (wiedzą o autorze i jego rzeczywistych poglądach, temacie, światopoglądzie typowym danej epoce itp).

Jako wskaźnik interpunkcyjny ironii w komunikacji internetowej rozpowszechnił się emotikon „;)”. Taką rolę w tekstach pisanych odgrywa także cudzysłów (np. nasza „troskliwa” władza), aczkolwiek sygnalizacja ironii to tylko jedna z funkcji cudzysłowu. Metodą graficznego zasygnalizowania ironii może być też kursywa, wytłuszczenie, podkreślenie, użycie wielkich liter (np. To GENIALNY pomysł). Nie przyjął się zaproponowany przez francuskiego poetę Alcantera de Brahma pod koniec XIX w. znak ironii (point d’ironie) – lustrzane odbicie znaku zapytania. Graficzne wskaźniki ironii, z jednej strony, zapobiegają pomyłkom w rozpoznawaniu ironii, lecz z drugiej, czynią ironię mniej subtelną, pozbawiają odbiorcę satysfakcji z samodzielnego odczytania ironicznej treści.

W użyciach ironicznych występują często wtrącenia, np. oczywiście, niewątpliwie, doprawdy, jak wiadomo; elementy metajęzykowe (np. tzw., że tak powiem), jednak żadna jednostka języka nie jest zarezerwowana wyłącznie dla ironii. Z tego względu, że sygnały mogą być trudne do uchwycenia, a kontekst nie zawsze dostarcza wskazówek, odbiorca może nie dostrzec ironicznej intencji nadawcy i błędnie zrozumieć wypowiedź. Ironia wiąże się bardzo często z efektem komicznym, co jednak nie oznacza, iż każda wypowiedź ironiczna jest śmieszna (przypadki tzw. gorzkiej ironii, sarkazmu).

 

Techniki ironiczne

Powszechnie stosowane techniki ironiczne to m.in.:

• pozorowana zgoda z ofiarą ironii;
• pozorowana zachęta, rada dla ofiary;
• pozorowana obrona ofiary;
• pozorowany atak na przeciwników ofiary;
• pochwała w formie nagany / nagana w formie pochwały;
• pozorowana wątpliwość;
• powołanie się na niedorzeczne poglądy – rzekomo wyznawane przez większość;
• ironiczne nominacje, np. nazwy nieistniejących urzędów, tytuły, przydomki.

 

Ironia a sarkazm

Łacińskie sarcasmus wywodzi się z stgr. σαρκασμός sarkasmos – od σαρκάζω sarkazo, czyli „przygryzam wargi z wściekłości”.

Z pojęciem sarkazmu wiąże się wiele kontrowersji terminologicznych, ponieważ w literaturze przedmiotu, jak również w potocznym rozumieniu, sarkazm jest kojarzony – czasem nawet utożsamiany – z ironią. Niektórzy określają sarkazm jako ton ironiczny, inni jako ostrą krytykę personalną, szyderstwo. Komponentami sarkazmu są: zjadliwość, uszczypliwość, gorycz. O ile ironia w pewnych sytuacjach może być wyrazem życzliwości, czułości (Mój ty bohaterze; Ach, ty gamoniu), o tyle wypowiedzi sarkastyczne obciążone są negatywnym ładunkiem emocjonalnym.

Sarkazm nie musi zawierać elementu ironicznego, co wyraża na przykład zdanie Naturalnie nie spodziewałem się po tobie dobrej odpowiedzi. Zdanie wypowiedziane jest sarkastyczne, lecz nie ironiczne, gdyż wypowiedź jest jednoznacznie zgodna z intencją (nie następuje tu pole dla dwuznaczności czy interpretacji).

Douglas Colin Muecke, badacz tematyki ironii, przyporządkował sarkazm do stylu mogącego wykorzystywać ironię, lecz stanowiącego jej „najmniej wyszukaną formę”.

Angielskie powiedzenie (przypisywane niekiedy Oscarowi Wilde) mówi, że Sarkazm to najniższa forma humoru, ale najwyższa forma inteligencji. (Sarcasm is the lowest form of humour but the highest form of wit).

 

Ironia werbalna

G. Reicher-Thonowa: ironia werbalna polega na podaniu sądu o przedmiocie świadomie sprzecznego z istotą rzeczy, narzucającą się jednak mocą kontrastu widzianym przez podmiot. Na przedstawieniu zawierającym pozory prawdy, a przez swą formę , związek z całością lub inne odpowiednie środki nie przybierające charakteru prawdy. Podstawowym wyznacznikiem wypowiedzi ironicznej jest podwójność w strukturze znaczeniowej.

Norman Konx: ironia stanowi wypowiedź przeciwną do swego właściwego znaczenia. Wyróżnia naganę w formie pochwały i pochwałę w formie nagany.

 

Kontekst – najważniejszy czynnik zakreślający granice obszaru znaczeniowego ironicznego wypowiedzenia. „Klucz”do ironii zawierać się może w różnie pojmowanym kontekście.

Kontekst jako czynnik decydujący wiąże ironię z grupą tropów:

– ironia & metafora – ironia jest dwupłaszczyznowa (posiada dwa znaczenia realne i nadane), tak jak metafora. Ale różnią się tym, że ironia jest ograniczona możliwością skojarzeń, a metafora nie ma takich ograniczeń (P. Łaguna jednak się z tym nie zgadza).

– ironia & metonimia – w obu przypadkach występuje zjawisko zamienienia; jednak różnią się tym, że przekształcenie metonimiczne jest przekształceniem z zachowaniem prostej relacji znaczeniowej (autor „Pana Tadeusza” a Mickiewicz), natomiast przekształcenie ironiczne zmienia relację na odwrotną (ironicznie „mądry” to ktoś „głupi”).

Ironii werbalnej nie zaliczamy do wyznaczników strukturalnych całego utworu, gdyż:

– ujawnia się o wiele częściej w pojedynczych wypowiedziach;

– nawet jako chwyt rozciągnięty na obszar dzieła literackiego stanowi ciąg poszczególnych wypowiedzeń, i to ciąg łatwy do rozłożenia na pojedyncze elementy.

Ironia werbalna z punktu widzenia estetyki może być zarówno ironią komiczną, jak też i tragiczną, czyli osobistym wyrazem rozpaczy, bólu bohatera.

 

Zjawiska pokrewne ironii 

Aluzja  – pośrednie wskazywanie na osobę lub rzecz, której się nie wymienia. Świadome niedomówienie, obliczone na domyślnośc odbiorcy, wypowiedź celowo niepełna, jednak dostatecznie jasna dla kogoś, kto jej intencje powinien zrozumieć.

Dowcip – w obu formach podstawę stanowi kontrast, zestawienie wartości sprzecznych. Wytwarza się nowa jakość, będąca wynikiem zderzenia opozycyjnych treści względem siebie. Dowcip nie cechuje się poczuciem wyższości (ironia tak). Dowcip to przeciwstawienie błyskawiczne, momentalne, zawarte w samej wypowiedzi.

Aforyzm – ujęcie głębszej refleksji filozoficznej, moralnej, politycznej w sposób lapidarny, najczęściej w jednym zdaniu. Ironia wiąże się z wypowiedzią, która połączy cechy aforyzmu i wypowiedzi ironicznej, będzie zwięzłą wypowiedzią ironiczną, a zarazem głębszą refleksją.

Paradoks  – jedna z form artystycznych; to błyskotliwe sformułowanie myśli sprzecznej z powszechnie panującym poglądem. Paradoks jako forma ironiczna łączy w sobie wszystkie cechy ironii jako postawy i wyrazu.

 

___________________________________________

Ironia, red. Michał Głowiński, Wyd. Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2002, ss. 208. Seria: Tematy Teoretycznoliterackie,

Szturc W., Ironia romantyczna. Pojęcie, granice i poetyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992.

wikipedia.org

P. Łaguna, Ironia jako postawa i jako wyraz